NU-дегі COVID-19 бойынша ғылыми жобалар
Қазақстанда COVID-19 таралуын болжауға қабілетті симулятор
Назарбаев Университетінің Ақылды жүйелер және жасанды интеллект институты (ISSAI) Қазақстанда COVID-19-ң таралу динамикасын көрнекі көрсететін және болжайтын стохастикалық эпидемиялық симулятор әзірледі.
Симулятор әр аймаққа тән бірқатар параметрлер негізінде аурудың таралуын болжайды. Оларға ауруды жұқтырған адамдардың бастапқы саны, аймақтағы ауруханалардың сыйымдылығы, жұқтырғандардың ауыр инфекцияға өту жылдамдығы және т.б. Параметрлерді талдағаннан кейін симулятор қазіргі жағдайды картаға шығарады және әртүрлі даму сценарийлерін көрсетеді. Алынған мәліметтер ең осал аймақтарды анықтау және карантин ұзақтығы туралы нақты шешімдер қабылдау үшін қажет.
Тренажер 14 облыста және республикалық маңызы бар 3 қалада халықтың тығыздығы мен денсаулық сақтау мүмкіндіктерін қоса алғанда, Қазақстан Республикасының нақты деректеріне негізделген. Коронавирустың республика аймақтары арасында таралуы олардың арасындағы әуе, теміржол және автомобиль байланыстары негізінде модельденді.
Профессор Хусейн Атакан Варол бастаған Назарбаев Университетінің бір топ ғалымдары https://issai.nu.edu.kz/episim/ сайтында симуляторды пайдалану туралы бейне сабақтарын көпшілікке ашық жариялады.
COVID-19-бен ауырғандардың ДНҚ-н зерттеу
Назарбаев Университетінің National Laboratory Astana ғалымдары Қазақстанда COVID-19-бен ауырған адамдардың ДНҚ-сын зерттеуді жоспарлап отыр. Қазіргі уақытта биоматериалды алу үшін хаттамалар жасалып жатыр, ауруханаларда қан сынамаларын алу басталды. Бастапқы материалдармен барлық жұмыстар ауру жұқтырған материалдармен жұмыс істеуге рұқсаты бар зертханалардың негізінде жүргізілетін болады.
Атап айтқанда, Назарбаев Университетінің ғалымдары коронавирус инфекциясы бар пациенттердің ДНҚ-сын зерттеуді жоспарлап отыр, коронавируспен ауыратын науқастардың толық геномдарын және коронавирустардың геномдарын өздері реттеп, инфекция процесінің клиникалық ағымы мен адам ағзасының жеке ерекшеліктерін анықтайды. Айта кету керек, Назарбаев Университетінің National Laboratory Astana зертханасында тапсырмаларды орындау үшін қажетті жабдықтар, инфрақұрылым бар және тиісті ғылыми-зерттеу тәжірибесі жинақталған.
(Толығырақ осында).
Тромбоциттерден жасушадан тыс көпіршіктерге арналған микрофлюидті чипті қолданып коронавирусты жұқтырған науқастардың асқынуын ерте анықтауға арналған тест
Natalie Barteneva, Alexander Tikhonov
Ғалымдар Наталья Бертенева мен Александр Тихонов коронавирусты жұқтырғандардың асқынуын ерте анықтауға арналған тест әзірлеп жатыр. Ол үшін олар тромбоциттер везикуласынан жасушадан тыс микро сұйықтықты чип қолдануды жоспарлап отыр. Тромб түзілуінің жоғарылауы COVID-19 пациенттерінің, соның ішінде үйде емделетін науқастардың өлімінің себептерінің бірі болып табылады. Коагуляция бұзылыстарын ерте анықтау және қанның ұюын бақылау коронавирусты науқастарда ауыр асқынулардың алдын алып, өлім-жітімді азайтуға көмектеседі. «COVID-19 асқынуының ықтимал жағдайларын ерте тану және осы науқастардың уақтылы терапиясы емдеу нәтижесі үшін шешуші маңыздылыққа ие болуы мүмкін» дейді ғалымдар.
Қазіргі Еуразиядағы дағдарыс, тәуекелдер және белгісіздік
Зерттеуші Каресс Ченк адамдардың қандай ақпарат көздеріне сенетіндігіне және осыған байланысты Қазақстан үкіметі коронавирус туралы ақпараттық науқан тактикасын қалай бейімдейтініне немесе өзгертетініне назар аударады. Зерттеу нәтижелерін COVID-19-ға қарсы вакцинациялау туралы тиімді ақпараттық стратегияны әзірлеу үшін пайдалануға болады.
Қазақстандағы COVID-19 инфекциясын клиникалық-эпидемиологиялық бағалау
Paolo Colet, Antonio Sarria-Santamera, Berdakh Abibullaev, Amin Zollanvari, Azliyati Azizan, Byron Crape, Chee Kai Chan, Alpamys Issanov, Nancy L. Stitt, Dmitriy Viederman
Эпидемиологтар, микробиологтар, генетиктер, клиника мамандары және деректерді өңдеу және талдау мамандары бар Назарбаев Университетінің зерттеушілер тобы халық арасында COVID-19 белгілері мен клиникалық көріністерінің айтарлықтай айырмашылықтарының себептерін зерттеуді жалғастыруда. Адамдардың әртүрлі топтары жаңа коронавирустық инфекцияны әр түрлі көрсететіні белгілі. Кейбіреулер жұқтырған кезде ешқандай белгілерді сезбейді, басқаларында вирус өзін ЖРВИ ретінде көрсетеді, ал басқаларында пневмонияның ауыр жағдайларын тудырады, тіпті өлімге әкеледі.
Науқастың ауру тарихынан алынған деректерді, мысалы, жасын, жынысын, тұрғылықты жерін, темекі шегуін, созылмалы ауруларын және т.б. талдай отырып, ғалымдар аурудың белгілі бір ағымымен байланысты факторларды анықтайды. Инфекцияның және аурулардың өршуінің әр түрлі заңдылықтарын түсіну, сондай-ақ халықтың осал топтарын анықтау денсаулық сақтау ұйымдарына карантиннің таңдамалы стратегиясын әзірлеуге, яғни тек COVID-19 жұқтырған адамдар мен оны жұқтыруға қауіптілігі жоғары адамдардың ғана қозғалуы мен қоғамдық орындарға баруын шектеуге, көмектеседі. Сонымен бірге дәрігерлер пациенттерге медициналық қызметтер мен ресурстарды жақсы бөлу үшін зерттеу деректерін қолдана алады. Мысалы, осал топтар жедел диагностиканы басымдылық ретінде алады. Бұл ауруханаға жатқызу мен мейірбике ісіне де қатысты. Асқынудың ықтималдығы төмен жұқтырғандар үшін дәрігермен виртуалды кеңес беру жеткілікті болуы мүмкін.
Адамның SARS-CoV-2-ге (COVID-19) антиденелерін анықтауға арналған диагностикалық тест жасау
Gonzalo Hortelano, Christian Schönbach, Timo Burster, Yerlan Ramankulov, Dimitri Poddighe
Назарбаев Университетінің ғалымдар тобы SARS-CoV-2 антиденелеріне диагностикалық тесттің жаңа түрін жасауда. Бұл коронавируспен ауырғандарды немесе симптомсыз тасымалдаушыларды тез анықтауға көмектеседі. Бұл мәліметтер Қазақстанға инфекцияның жаңа өршуіне себеп тудырмай, карантиндік шараларды әлсірету немесе алып тастау туралы шешім қабылдауға көмектеседі. Жоба аясында ғалымдар сонымен қатар вирусқа қарсы иммунитеттің дамуына ықпал ететін COVID-19 компоненттерін анықтай алады. Бұл деректер халықты ықтимал вакцинациялаудың құзыретті стратегиясын құру үшін маңызды. SARS-CoV-2 антиденелеріне арналған тесттің жаңа түрін жасауды жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланған.
Электрохимиялық импеданс сенсоры көмегімен коронавирустық инфекцияны жылдам анықтау
Назарбаев Университетінің профессоры Дамира Қанаева және оның ғылыми тобы электрохимиялық импеданс сенсорын қолданып коронавирустық инфекцияны анықтау әдісі бойынша жұмыс істеуді. Жоба авторы аптасенсор вирусты ерте кезеңде анықтайтын қол жетімді әдіске айналады және тек Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де қолданыс таба алады деп күтуде. Сонымен қатар, құрылғыны тыныс алу жолдарының басқа инфекциялық ауруларын анықтауға бейімдеуге болады.
Протеазалардың белсенділігін төмендету арқылы адам ағзасында коронавирустық инфекцияның таралуын азайту
Биохимик және иммунолог доктор Тимо Берстер протеаза белсенділігін төмендету арқылы адам ағзасындағы коронавирустық инфекцияның таралуын қалай азайтуға болатынын зерттеуде. Коронавирустың жасушаға енуі үшін оның S-ақуызын (вирустық қабықшасының тікенектерінде кездесетін ақуыз) белсендіру қажет. Бұл адам жасушасының протеазаларының әсерінен болады. Вирус жасушаға ену және көбею үшін қожайын-жасушаларының протеазаларын, соның ішінде катепсин G-ді қолданады. Зерттеудің мақсаты – катепсин G-дің белсенділігін төмендету және вирустың көбеюіне жол бермеу, ал аз мөлшерде ол ағзаның иммундық жүйесімен жойылып кетеді.
Катепсин G — S-ақуыздың белсендіруге қатысатын жалғыз протеаза емес. Вирустың ұқсас функциялары бар адам жасушасының басқа протеазасын қолдана алуы мүмкін және оның көбеюін төмендету іске аспауы мүмкін. Осыған қарамастан, бұл тәсіл айтарлықтай перспективалы болып шығуы және SARS-CoV2 коронавирусына арнайы әсер ететін вирусқа қарсы дәрі-дәрмектерді өндеруге әкелуі мүмкін.
COVID-19 пандемиясының тауар несиелеріне, төлемдердің кешіктірілуіне және Қазақстандағы фирмалардың жалпы динамикасына әсері
Пандемияның қазақстандық және әлемдік экономикаға әсерін дәл бағалау уақытты қажет етеді, бірақ көптеген компаниялардың қандай шығынға ұшырағаны қазірдің өзінде белгілі болды. Олардың кейбіреулері базардан кетуге мәжбүр болды. Назарбаев Университетінің ғалымы Джулио Сессия Қазақстан үкіметінің COVID-19-дың экономикаға әсерін, атап айтқанда бизнесті несиелендіруді азайту бойынша қабылдаған шараларын қарастырады. Зерттеуші бизнестің өмір сүру көрсеткіштерін, несиелерді бөлудің тиімділігін, жұмыспен қамтуды және жалпы ішкі өнімнің көрсеткіштерін талдайды. Кейіннен жоба дағдарыстың ауқымын және бизнесті сақтаудағы мемлекеттің рөлін бағалай алады. Зерттеулер пайдалы сабақ бере алады және пандемияның жаңа толқындарына қарсы тұруға көмектесе алады.
Жөтелдің түрлерін диагностикалауға арналған қосымша әзірлеу
Назарбаев Университетінің әзірлеушілері қолданушыларға коронавирустық инфекцияға және басқа респираторлық ауруларға байланысты кез-келген клиникалық симптомдарды қадағалап отыруға мүмкіндік беретін жаңа қосымша әзірледі (оны ұялы телефондарға тегін орнатуға болады). Сонымен қатар, қосымша диагнозға қарамастан тіркелетін өзін-өзі оқшаулау және психикалық жағдай туралы ақпаратты жасырын түрде беруге мүмкіндік береді. Алынған мәліметтер пайдаланушыға олардың белгілерін дербес бағалауға мүмкіндік береді, сонымен қатар дәрігерлер мен ғалымдарға COVID-19 инфекциясының даму динамикасын жақсы түсінуге көмектеседі.