NU Step to PhD: Вадим Япиев, PhD in Science, Engineering and Technology

NU Step to PhD айдарының кезекті қонағымыз – Вадим Япиев, НУ-дың 2019 жылғы түлегі, ғылым, инженерия және технологиялар саласындағы PhD дәрежесінің иегері.

Еуразия университетінде «Химия және экология» мамандығы бойынша бакалавриат бағдарламасын аяқтағаннан кейін Вадим Будапешттегі Орталық еуропалық университетке Манчестер университеті аккредиттеген бағдарламаға түсті. Бір жылдық магистратурада оқып, кейін Қазақстанға оралды, «Қазгидромет» компаниясында инженер-химик болып жұмыс істеді, мұнай-газ саласында және халықаралық компанияда химия өндірісінде еңбек етті. 2011 жылдан бастап Назарбаев Университетінде зертхана менеджері болып жұмыс істеді — Қазақстанда жаңа ғылым үшін, зерттеулер үшін және оқыту үшін жағдайлар жасады. 2012 жылы осы жобаға қаржыландыру алып, Бурабай көлдері бойынша зерттеу жұмыстарын бастады. Осы тақырыппен Вадим докторантураға түсті. 2019 жылы Назарбаев Университетінде STEM бағдарламасының екінші түлегі атанып, өз жобасын қорғады. Қазір Вадим Рединг университетінде екі жылдық постдокторатурадан кейін шығармашылық демалыста.

Вадим, өзіңіздің зерттеуіңіз туралы айтып берсеңіз?

Менің диссертациям Бурабай көлдерінің гидрологиясына арналды. Зерттеудің алғашқы кезеңдерінде булану су балансының негізгі белгісіз құрамдас бөлігі болып табылады деп ойладым және күш-жігерімді соған бағыттадым. Көлдердің бетіндегі буланудың мөлшерін анықтай отырып, біз су балансын қайта қалыптастыра алдық. Ол үшін мен зерттеу жүргізіп, түрлі әдістерді қолдандым: жерді қашықтықтан зондтау, судың тұрақты изотоптары, гидрометеорологиялық бақылаулар, микрометеорология, климатология, географиялық ақпараттық жүйелер. Мен пәнаралық экологиялық зерттеулермен айналысамын. Барлық ғылыми мәселелер зерттеудің нәтижелерімен анықталады. Мен өзімді эколог деп санаймын, нақты зерттеулер кезінде гидрологқа немесе гидрометеорологқа, гидрохимикке айналамын. Мен сондай-ақ топырақ зерттеулерімен, қоршаған орта химиясымен айналысамын. Кең мағынада менің мамандануым – Гео ғылымдар (Geosciences). Тар шеңберлі мамандықтар туралы айтатын болсақ, бұл сыни аймақ туралы ғылым (Critical Zone Science) және жер бетіндегі процестер (land surface processes). Осы пәнаралық бағыттар жер асты суларын қоса алғанда, өсімдіктерді, су қоймаларын, топырақты қамтитын жер бетіндегі процестерді зерттеумен айналысады. Бұл климаттық, гидрологиялық және биогеохимиялық модельдерді жақсарту үшін өте маңызды. Жылу толқыны (heatwaves) сияқты күрделі құбылыстарды түсіну.

Менің Бурабайдағы гидрологиялық процестерді зерттеуім гидрологиялық модельді 2019 жылы бастауға мүмкіндік берді. Бізде жақсы нәтижелер бар, бірақ жұмыс әлі де жалғасуда. Калибрленген модель болашақта көлдердегі су көлемінің өзгеруіне сенімді болжам жасауға мүмкіндік береді. Бұл тривиалды емес міндет – көлдердің көлеміне үлгілер жасайтын гидрологиялық модельдер іс жүзінде жоқ. Сонымен қатар, барлық қазақстандық бассейндер үшін әзірлемелерді кеңейту бойынша ойларым да бар.

Қазіргі уақытта жұмыс істеп жатқан жобалар туралы айтып берсеңіз?

Қазіргі уақытта мен Ұлыбританияда екі жылдық постдокторантура бітіргеннен кейін шығармашылық демалыста жүрмін. 2019 жылдың қаңтарында диссертацияны тапсырар алдында мен Рединг университетінде постдокторант лауазымына өтініш бердім. Үлкен конкурстан өттім, бұл мен үшін күтпеген жағдай болды. Менің ойымша, бұл менің аймақты білуіме, изотоптармен және қоршаған орта химиясымен жұмыс істеуге, зертханалық және далалық зерттеулер жүргізуге, халықаралық рецензияланған журналдарда бірнеше жарияланымдар жазуға байланысты болды. Жалпы, Менің мамандығым  жоба міндеттеріне өте жақсы сәйкес келді. Сонымен қатар, профессорлар мені жеке білді. Менің жұмыс істеген жобам —Орталық Азиядағы су ресурстарының сапасына климаттың өзгеруінің әсерін зерттеу. Ол Қазақстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстанды қамтиды. Жоба мұздықтармен жабылған Орталық Азия бассейндерін зерттейді. Бұл Қазақстандағы Іле өзенінің  жоғары ағысы (үлкен және Кіші Алматы, Қаскелең өзендері), Қырғызстандағы Ала-Арча өзені (Шу өзенінің бассейні), сондай-ақ Ыстықкөл бассейніндегі Чон-Қызыл-Су өзені, Өзбекстандағы Чирчик өзені (Сырдария өзенінің жоғарғы жағы), Варзоб және Кафирниган өзендері (Амудария бассейні). Біз су ресурстары көздерінің саны мен сапасын бағалаймыз. Бассейнде әр елде жергілікті командалар жұмыс істеді, олар бассейндерде су үлгілерін жинап, нитраттар мен фосфаттарға талдау жасады. Айтпақшы, біздің командамызда осы жоба бойынша Редингте Қазақстанның докторанты жұмыс істейді, ол судың тұрақты изотоптарын қолдануға баса назар аударады. Бұл әдіс судың қайдан келетінін анықтауға мүмкіндік береді: маусымдық қардан, жер асты немесе мұздық сулардан, жауын-шашыннан. Жобадағы менің міндетім гидрохимия және судың сапасы болды. Докторантурадан кейін бастапқыда қоршаған орта химиясына мамандандырылғандықтан, бастапқы кезеңіме қайта оралдым деп айтуға болады. Мен зерттеу топтарын оқыту және үйлестіру жұмыстарын жүргіздім, өлшеу сапасын қадағаладым, модельдеу үшін мәліметтер жинадым, гидрологиялық модельдерді құрумен айналыстым. Постдокторантура бойынша екі жыл ішінде өзімнің білімім мен дағдыларымды, әсіресе гидрологиялық модерация және гляциология бойынша білімімді жетілдірдім.

Сіздің алдағы жоспарларыңыз қандай?

Мен өз жобаларымның және зертханамның тәуелсіз зерттеушісі болғым келеді. Қазіргі уақытта мен постдокторантура жобасының нәтижелері бойынша мақалалармен және қоғамдық жұмыстарға қатысатын басқа да аяқталмаған жұмыстармен айналысамын. Осы жылы менің елімде сарапшыларға деген сұраныс бар екенін сездім. Мені көбінесе білім беру және азаматтық бастамаларға, теледидарға сұхбат беруге шақырады. Қазір мен Қазақстан бойынша тәуелсіз ғылыми жобаны жоспарлап отырмын.

Болашақ докторанттарға сіздің тілегіңіз?

Ең алдымен, өзіңізден: «Бұл маған не үшін керек?» – деп сұраңыз. Егер сізге ол шынымен қажет болса, сіз соңына дейін жете аласыз. Жақсы зерттеу дұрыс сұрақтардан басталады! Сіз өзіңізден: «Менің зерттеуімнің басты мәселесі не?» –  (What is my research question?) деп сұрауыңыз керек. Өзіңізді ақымақ сезіну қалыпты жағдай.

Компьютерлік кодты жазуды үйреніңіз, деректер ғылымын (DataScience) бірден үйреніңіз! Бұл зерттеулердегі маңызды дағды және докторантурадан кейін көмектеседі. Жақында барлығына код қойылады!

Ғылыми жетекшіні таңдау – докторантурадағы ең маңызды шешім. Мінсіз басшы – бұл сіздің өсуіңіз бен дамуыңыз үшін сізге жағдай жасайтын адам. Егер сіздің тәлімгеріңіз болса өте жақсы. Тәлімгер – рөлдік  модель.

Мен докторантураны марафонға дайындықпен салыстырар едім. Мұндай үлкен қашықтықты жүгіріп өту мүмкін емес сияқты. Соңында сіз марафонға қатысқан сияқты үнемі жүгіруді үйренуіңіз керек. Тек қашықтықты соңына дейін өткен адам бұл нені білдіретінін және сіздің не істей алатындығыңызды түсінеді. Қашықтықтың соңында сіз ауырсынуға, шаршауға, уәждеменің  болмауына және басқа да нәрселерге қарамастан қозғалуды жалғастыруыңыз керек.

Ең бастысы, сіз бағдарламаға оқуға түстіңіз – демек,  сіз бағдарламаны аяқтап, атақ алуға лайықты (ақылды, қабілетті) тұлға екеніңізді есіңізде сақтаңыз.

Бұл мақалада келесі сұхбат материалдары пайдаланылды.