Орталық Азияның 70 миллион тұрғыны үшін су тапшылығынан қалай құтылуға болады
Арал теңізі бассейні елдерінің бәсекелестік қатынастарын ынтымақтастыққа ауыстыру қажеттілігі туындады.
Авторлар: Стефанос Ксенариос, Назарбаев Университеті Жоғары мемлекеттік саясат мектебінің қауымдастырылған профессоры, Ескендір Абдуллаев және Владимир Смахтин.
Бүгінгі күні Орталық Азиядағы Арал теңізі бассейніндегі су ресурстары 70 миллионға жуық адамның өмірі мен өмір сүруіне арналған қаражатты қамтамасыз етеді. Бірақ шындықтың мәні мынада, егер осы өңірдегі елдердің жақсы қаржыландырылатын және үйлестірілген бірлескен күш-жігері жанданбайтын болса, сондай-ақ бәсекелестіктің орнына ынтымақтастық келмесе, онда климаттың өзгеруімен күрделенетін судың көп бөлігі Ауғанстан, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан сияқты алты елді қамтитын осы үлкен, өте күрделі су бөлінісінде судың жетіспеушілігіне алып келеді.
Бұл жаңа кітаптың негізгі идеясы, оның авторлары Арал теңізі бассейнінде көптеген жылдар бойы проблемалар кешенін зерттеген 14 ел мен Біріккен Ұлттар Ұйымының 57 аймақтық және халықаралық сарапшылары болып табылады. Жаңа кітапта Арал теңізі бассейні елдерінің алдында тұрған маңызды сын-қатерлер туралы бірқатар ірі өңірлік және халықаралық сарапшылардың пікірлері ұсынылған. Олардың қатарында – Гамильтондағы БҰҰ Университетінің Су ресурстары, қоршаған орта және денсаулық сақтау институтынан (Канада) үш бірлескен автор және Орталық Азиядан келген авторлардың жартысынан жуығы бар, осылардың барлығы маңызды проблемалар бойынша өңірлік және халықаралық пікірлер мен тәжірибенің бірегей үйлесімін құрайды.
Бүгінде бассейннің Амудария мен Сырдария сияқты екі ірі өзені Арал теңізіне 1960 жылға дейін келіп түскен су көлемінің 10%-ын ғана құяды, соның салдарынан су көлемінің 80%-нан астамы қысқарды – бұл «әлемдегі ең күрделі және ауқымды экологиялық апаттардың» бірі болып табылады.
Тұщы су Арал бассейнінің алты елінде азық-түліктің, энергетикалық, экологиялық қауіпсіздіктің және әлеуметтік тұрақтылықтың кілті болып табылады. Ал елдердің экономикалық және демографиялық өсу перспективаларын ескеретін болсақ, су ресурстарына тәуелділік тек арта түседі, бұл елдердің пайданы бөлудегі және шығындарды қысқартудағы ынтымақтастығын ынталандыратын болады. Кеңес Одағы кезінде қолданылған қарқынды және ысырапшыл суармалы егіншілік Арал теңізінің құрғауының негізгі себебі болып табылады және осы уақытқа дейін суару жұмыстары бассейндегі жалпы су тартудың 90 пайызын тұтынуды жалғастыруда, бұл ретте ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі 10%-дан 45%-ға дейін, ал ауыл тұрғындарының жұмыспен қамтылуы 20%-дан 50%-ға дейін құрайды.
Жер суландыру, гидроэнергетикалық және сумен байланысты басқа да инфрақұрылымдық жүйелер мен құрылыстардың көпшілігі өткен және қазіргі уақытты жалғастыратын өтпелі кезеңде тұр. Өкінішке орай, Кеңес кезеңінің соңында 1990 жылдары саны қысқарған бассейндегі бақылау метеорологиялық және гидрологиялық желілер су ресурстарын басқарудың ақпараттандырылған жүйесін қолдау үшін жеткіліксіз, ал су ресурстары туралы өңірлік деректермен алмасу өте қолайсыз. Жер және су ресурстарының тозуы өңірдегі тұрақты даму жолындағы негізгі кедергілердің бірі болып табылады, бұл ретте, бағалауларға сәйкес, тек жердің тозуы экожүйелердің қызметіне жыл сайын 3 млрд. доллар мөлшерінде шығын келтіреді.
Әртүрлі елдерде тұрақты даму мақсаттарына (ТДМ) және атап айтқанда, 6-мақсатқа (таза су және санитария) қол жеткізуде бірдей емес прогресті атап өтуге болады, сонымен қатар әрбір елде, әсіресе Ауғанстанда қала мен ауыл тұрғындары арасында қарама-қарсы прогресс байқалады.
Жаңа кітапта Арал теңізінің жай-күйінің нашарлауына байланысты проблемаларды шешуге бағытталған бірқатар іс-шаралар мен бастамалар өткізу ұсынылады. Мысалы, егер жұмыс істеп тұрған ірі гидроэнергетикалық жобаларды басқару бірлесіп жүзеге асырылса, онда олар ауыл шаруашылығы, тұрмыстық пайдалану және электр энергиясын өндіру үшін сумен жабдықтаудың сенімділігі мен қолжетімділігін арттыруды қоса алғанда, барлық елдерге көптеген пайда әкелетін болады. Биік таулы аудандардағы қар мен мұздықтарды, сондай-ақ мәңгілік мұздарды мониторингтеу сумен және су ресурстарымен байланысты қауіптерді дұрыс бағалау үшін өте маңызды. Мұндай жүйелерді қайтадан орнату қажет.
Сондай-ақ, өзен ағысы бойынша жоғары және төмен орналасқан елдер арасында бірлескен, тұрақты өңірлік басқаруға жәрдемдесу және ауылдық аудандарды дамыту үшін кешенді тәсілдерді әзірлеуге бағытталған суды пайдаланушылардың қауымдастығы сияқты табиғи ресурстарды орталықсыздандырылған басқару жөніндегі мекемелерді құру қажет. Қазіргі өңірлік шектеулер су ресурстары саласындағы саяси ерік-жігерді жоғары тиімді, кешенді өңірлік басқаруды іске асыру үшін реформалануы немесе ынтымақтастықтың жаңа тетіктерімен алмастырылуы тиіс.
Алайда, су секторын реформалау жаңа саясат пен бастамалардың, заңнамалық базаны жаңартудың және жаңа институттарды құрудың шеңберінен тыс шығады. Мұнда негізгі міндет бассейнге кіретін барлық елдердің жоғары деңгейінде тұрақты, саяси тұрғыдан қатысуына қол жеткізу, мүдделі тараптардың белсенді түрде қатысуы, сондай-ақ техникалық және қаржылық қолдауды қамтамасыз ету болып табылады. Су ресурстарына байланысты Арал бассейнінің көптеген проблемалары тұжырымдаманың шеңберінде тартылған барлық мемлекеттермен бірлесіп шешілуі тиіс, өйткені су, энергетикалық және азық-түлік мәселелері барлық елдердің қажеттілігінің өзара байланысын білдіреді.
Дамудың маңызды геосаяси және экономикалық мүдделері ресурстар үшін бәсекелестікті тоқтату және неғұрлым тығыз ынтымақтастық жолдарын іздеу және олардың ортақ мүдделерін тиімді қанағаттандыру мақсатында бассейн елдеріне барынша қысым көрсетеді.
Стефанос Ксенариос – Назарбаев Университетінің қауымдастырылған профессоры, Қазақстан және Орталық Азия су зерттеулері журналының редакторы.
Ескендір Абдуллаев – ОААЭЫ институты, Қытай, Директордың орынбасары
Владимир Смахтин – БҰҰ университетінің Су, қоршаған орта және денсаулық институтының директоры, Канада, және әлемдегі ірі өзен бассейндеріне арналған Routledge баспасының Earthscan сериясының редакторы, Арал теңізінің бассейні туралы оның кітабы соңғы толықтырулардың бірі болып табылады.
Бұл мақаланың ерте нұсқасы «Интерпресс» ақпараттық агенттігінде 2019 жылғы 7 қарашада жарияланды.